Μερικά χιλιόμετρα Βορειοδυτικά του Άβαντα, κάτω από τα μεσαιωνικά κάστρα και στο τέλος μιας ιδιαίτερα όμορφης διαδρομής, σχεδόν δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή Αλεξανδρουπόλεως – Κομοτηνής και πριν από τα ορυχεία της Κίρκης, μέσα στην κοιλάδα του ποταμού «Ειρήνης ρέμα», στην περιοχή του Ζωναίου όρους, σκαλισμένος στην πέτρα, βρίσκεται ο Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρων.
Ο ναός ανακαλύφθηκε στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια τυχαία, από ένα κυνηγό. Τοπικές παραδόσεις συνδέουν το σπήλαιο του ναού με τη λειτουργία κρυφού σχολειού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αλλά και με τον τόπο μαρτυρίου των τοπικών Αγίων Θεοδώρων.
Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σπήλαιο στο οποίο ο προσκυνητής μπορεί να εισέλθει από μια μεταλλική κατασκευή με χρήση σκάλας.
Διαθέτει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, χτιστό τέμπλο, και θυμίζει τις σπηλαιώδεις εκκλησίες της Καππαδοκίας.
Η τοιχογραφία του βραχώδη ναού των Αγίων Θεοδώρων διακρίνεται σε δύο φάσεις: η πρώτη είναι του 11ου αιώνα και η δεύτερη του 13ου. Οι τοιχογραφίες καλύπτουν τα πλάγια τοιχώματα του ναΐσκου, το τέμπλο και το ιερό βήμα. Σε αυτές κυριαρχεί η μορφή της Παναγίας, οδηγώντας τους μελετητές στο συμπέρασμα πως αρχικά το εκκλησάκι ήταν αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Στη νότια πλευρά της σπηλιάς απεικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου, με στοιχεία αυστηρής μοναστικής παράδοσης. Σε άλλο σημείο βλέπουμε την “Μήτηρ του Θεού”, εικόνα που μας είναι γνωστή από το ναό του Αγίου Βασιλείου στην Προύσα: η Παναγία ένθρονη κρατά το Χριστό και είναι πλαισιωμένη από τους αρχαγγέλους. Τέλος, στον βραχώδη ναό των Αγίων Θεοδώρων υπάρχει η σκηνή του ασπασμού μεταξύ δύο γυναικείων μορφών που σπεύδουν η μία προς την άλλη και αποδίδεται επίσης σε αυτές που απεικονίζουν την Παναγία – εδώ με την Ελισάβετ.
Από τις υπόλοιπες τοιχογραφίες στο Βραχώδη Ναό των Αγίων Θεοδώρων ξεχωρίζει η “Δέηση”, όπου δεσπόζει η μορφή του Χριστού με την επιγραφή “Εγώ ειμί το φως του κόσμου” και ο “Αρχάγγελος”, μια ολόσωμη μορφή που φορά πολυτελή ενδυμασία και κρατάει στο χέρι μια σφαίρα – θεωρείται μάλιστα από τις παλαιότερες του ναΐσκου.
